Trong thời đại ngày nay, bất cứ một nền sản xuất xã hội nào muốn đạt hiệu quả tăng trưởng cao đều phải thực hiện nền kinh tế thị trường. Công cuộc đổi mới do Đảng ta khởi xướng và lãnh đạo đã đạt được nhiều thành tựu to lớn. Một trong những nguyên nhân cơ bản tạo nên sự phát triển của nền kinh tế nước ta là đã khơi dậy được tiềm năng của các thành phần kinh tế thông qua chính sách phát triển kinh tế nhiều thành phần, trong đó kinh tế tư nhân có vai trò quan trọng và tiếp tục được khuyến khích phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Khái niệm kinh tế tư nhân được dùng để chỉ các thành phần kinh tế dựa trên chế độ sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất, bao gồm kinh tế cá thể, tiểu chủ, kinh tế tư bản tư nhân. Lý luận của 'chủ nghĩa Mác - Lênin đã khẳng định sự tồn tại của kinh tế tư nhân là một tất yếu khách quan trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội và việc cải tạo thành phần kinh tế này là một trong những nhiệm vụ kinh tế cơ bản, lâu dài của cả thời kỳ quá độ. Thực tiễn cho thấy, việc phát triển kinh tế tư nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một chủ trương đúng đắn và nhất quán của Đảng ta dựa trên cơ sỏ khoa học, phù hợp với quy luật kinh tế khách quan, là sự vận dụng một cách sáng tác chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh vào điều kiện lịch sử cụ thể của đất nước. Chủ trương đó của Đảng và Nhà nước ta được đại đa số nhân dân đồng tiền ủng hộ. Tuy nhiên, hiện vẫn còn một số kiến chưa thống nhất với quan điểm trên thậm chí còn nhận thức không đúng về vai trò của kinh tế tư nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hoặc phủ nhận vai trò chủ đạo của thành phần kinh tế Nhà nước. Họ cho rằng, việc phân chia các thành phần kinh tế (kinh tế Nhà nước, kinh tế tập thể, kinh tế cá thể và tiểu chủ, kinh tế tư bản tư nhân, kinh tế tư bản Nhà nước, kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài) theo tiêu chí quan hệ sản xuất sẽ dẫn đến sự phân biệt đối xử theo hướng cạnh tranh bất bình đẳng giữa các thành phần kinh tế. Bởi vậy,
Cho đến nay, đã có nhiều cách xác định về cơ cấu và các giai đoạn phát triển của kinh tế tư nhân. Sau Cách mạng Tháng Mười Nga thành công (1917), V.I.Lênin đã chỉ ra kết cấu kinh tế tư nhân của nước Nga lúc bấy giờ bao gồm kinh tế nông dân kiểu gia trưởng, kinh tế sản xuất hàng hoá nhỏ, kinh tế tư bản tư nhân. Ở nước ta, kể từ khi đổi mới đến nay, trong các văn kiện Đại hội, Đảng Cộng sản Việt Nam đã khẳng định đường lối phát triển nền kinh tế nhiều thành phần, trong đó có kinh tế tư nhân. Về nhận thức, chúng ta thừa nhận kinh tế tư nhân là thành phần kinh tế dựa trên chế độ sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất, với lao động của các chủ thể kinh tế và lao động làm thuê, bao gồm: kinh tế cá thể, tiểu chủ và kinh tế tư bản tư nhân. Tại Đại hội lần thứ X, Đảng ta tiếp tục khẳng định thành phần kinh tế tư nhân bao gồm kinh tế cá thể, tiểu chủ và kinh tế tư bản tư nhân.
Có thể nói, với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất mà nhân loại đạt được như hiện nay, việc theo đuổi lợi ích thiết thân của bản thân con người vẫn chưa thể mất đi, do đó, nó đòi hỏi phải hình thành một cơ chế vừa có thể kích thích con người, vừa có thể thực hiện mục tiêu xã hội. Đó chính là cơ chế thị trường cùng với sự tồn tại khách quan của các hình thức sở hữu đa dạng, trong đó, sở hữu tư nhân và tương ứng với nó là thành phần kinh tế tư nhân được coi là động lực quan trọng của sự phát triển.
Nếu so sánh, đối chiếu với các hình thức sở hữu khác, thì phải thừa nhận rằng, trong nền kinh tế thị trường, sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất là hình thức sở hữu phù hợp hơn cả. Trong hình thức sở hữu đó, mục đích của sản xuất hàng hoá không phải là sản xuất ra giá trị sử dụng, mà thông qua sản xuất giá trị sử dụng để thực hiện giá trị của hàng hoá và từ đó, đạt được lợi nhuận. Để làm được điều này, trước hết phải xác định rõ quan hệ hàng hoá, sau đó mới xác định quan hệ lợi ích được thực hiện trong hàng hoá. Do hàng hoá được sản xuất ra từ các tư liệu sản xuất, nên muốn xác định quan hệ hàng hoá thì phải xác định được các quan hệ sản xuất để sản xuất ra hàng hoá đó. Quan hệ sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất cơ bản đã đáp ứng được yêu cầu này, bởi một đặc trưng chủ yếu của nền kinh tế thị trường là thừa nhận lợi ích cá nhân và dựa trên cơ cấu quyền tài sản phân tán. Thực tế cho thấy, nếu không có sự giao dịch, chuyển nhượng tài sản giữa các doanh nghiệp, giữa các cá nhân sản xuất hàng hoá, thì cũng không có cạnh tranh về giá cả và thị trường
Bên cạnh sự phù hợp với quan hệ sở hữu tư nhân, kinh tế thị trường cũng có vai trò hết sức cần thiết và có khả năng thực hiện được trong chủ nghĩa xã hội, mặc dù ở đó, chế độ công hữu về tư liệu sản xuất giữ vai trò chủ đạo. Trình độ lực lượng sản xuất, xét đến cùng, bao giờ cũng quy định trình độ phát triển của con người. Khi thừa nhận kinh tế thị trường là cần thiết đối với quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội, thì cũng có nghĩa là phải thừa nhận sự tồn tại tất yếu của kinh tế tư nhân trong chủ nghĩa xã hội. Đó còn là sự thừa nhận một động lực quan trọng không thể thiếu trong quá trình phát triển nền kinh tế xã hội chủ nghĩa. Nhưng, trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường và vận dụng các nguyên tắc của nó, có thể sẽ xảy ra mâu thuẫn giữa những quy định thuộc bản chất của chủ nghĩa xã hội với những mục tiêu kinh tế cần đạt được vì:
Thứ nhất, kinh tế thị trường là một phương thức vận hành kinh tế, là sự điều hoà lợi ích và phân bố các tài nguyên thông qua thị trường. Khi vận hành, nó chỉ tạo ra sự công bằng trong quá trình cạnh tranh thị trường, chứ không tạo ra sự công bằng trên kết quả phân phối cuối cùng. Điều này có nghĩa là, mọi thành phần kinh tế tham gia vào nền kinh tế thị trường đều phải cạnh tranh bình đẳng
Thứ hai, nền kinh tế thị trường đã đặt ra những yêu cầu như công bằng, hiệu quả và nguyên tắc mạnh thắng, yếu thua thì cũng phải chấp nhận ở mức độ nào đó những hậu quả mà sự vận hành của nó mang lại: sự phân hoá giàu nghèo, bất bình đẳng và thất nghiệp. Nếu để những hiện tượng không lành mạnh này phát triển một cách tự do thì chúng ta không thể bảo đảm và thực hiện được công bằng xã hội trong chủ nghĩa xã hội. Nhưng, nếu Nhà nước tìm cách loại trừ nạn thất nghiệp, ngăn chặn sự phân hoá giàu nghèo một cách quyết liệt bằng biện pháp hành chính thì sẽ ảnh hưởng đến sự vận hành của thị trường, đến kết quả tăng trưởng và sức cạnh tranh của nền kinh tế.
Đó là những mâu thuẫn mà chúng ta cần tính tới và cần nhận thức đầy đủ trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Từ đó, có biện pháp phù hợp để từng bước tháo gỡ, trong đó phải tính đến động lực của kinh tế tư nhân, nhằm thúc đẩy nền kinh tế xã hội chủ nghĩa phát triển bình thường và hiệu quả cao.
Đường lối đổi mới của Đảng ta bắt đầu từ Đại hội VI và được hoàn thiện đần qua các kỳ Đại hội tiếp
Sự phát triển của kinh tế tư nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là sản phẩm gắn liền với chủ trương đúng đắn của Đảng về phát triển nền kinh tế nhiều thành phần. Những thành tựu kinh tế quan trọng đạt được qua 20 năm đổi mới đất nước là bằng chứng minh động, xác nhận một cách thuyết phục sự khởi sắc của nền kinh tế nói
Sự phát triển của kinh tế tư nhân đã đóng góp quan trọng vào sự phát triển chung của toàn bộ nền kinh tế xã hội, như huy động được nhiều nguồn vốn đầu tư với số lượng lớn vào sản xuất kinh doanh, góp phần nâng cao sức sản xuất của xã hội, tạo thêm nhiều việc làm mới vừa làm tăng của cải vật chất cho xã hội, vừa làm giảm áp lực giải quyết việc làm cho người lao động, thúc đẩy sự hình thành và phát triển các loại thị trường, làm tăng sức cạnh tranh của hàng hoá sản xuất trong nước, tạo ra sự cạnh tranh bình đẳng giữa các thành phần kinh tế trong hoạt động sản xuất và kinh doanh, vừa góp phần tạo nên tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, vừa tham gia giải quyết nhiều vấn đề xã hội... Sự biến đổi của quan hệ sở hữu khiến quan hệ quản lý và phân phối cũng thay đổi, do vậy, quan hệ sản xuất trở nên linh hoạt và phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất vốn còn thấp và phát triển không đều giữa các vùng, ngành trong cả nước. Nhờ vậy, đã khơi dậy và phát huy được tiềm năng về vốn, đất đai, lao động, kinh nghiệm sản xuất của các tầng lớp nhân dân vào công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Chính vì những lý do đó, chúng ta có thể khẳng định rằng, sự phát triển của kinh tế tư nhân đã đóng góp quan trọng vào việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và chuyển dịch cơ cấu nền kinh tế quốc dân theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hoá.
Sự xuất hiện ngày càng nhiều chủ thể sản xuất, kinh doanh thuộc khu vực kinh tế tư nhân trong tất cả các lĩnh vực, các ngành sản xuất, kinh doanh đã đẩy lùi dần tình trạng độc quyền, làm cho sản xuất hàng hoá phát triển, thị trường được mở rộng, các quy luật kinh tế thị trường phát huy được tác dụng đẩy lùi cơ chế quản lý tập trung quan liêu, bao cấp vốn đã ăn sâu trong tiềm thức xã hội. Thông qua việc phát triển kinh tế tư nhân mà quyền làm chủ của nhân dân, trước hết là quyền làm chủ về kinh tế được phát huy. Trong Nghị quyết Đại hội lần thứ IX, Đảng ta khẳng định: tiếp tục thực hiện nhất quán chủ trương phát triển mạnh các thành phần kinh tế, xoá bỏ mọi sự phân biệt đối xử theo hình thức sở hữu, tạo môi trường đầu tư, kinh doanh bình đẳng, minh bạch, thông thoáng và thuận lợi hơn, ổn định chính sách, bảo đảm quyền của mọi người dân được tự do kinh doanh trong những ngành, nghề mà pháp luật không cấm.
Như chúng ta đã biết, lý luận của chủ nghĩa Mác chỉ nhấn mạnh việc xoá bỏ chế độ tư hữu, chứ không phải xóa bỏ mọi hình thức sở hữu thực tế của mỗi cá nhân trong xã hội. Trong xã hội có giai cấp, ý thức về quyền sở hữu là thuộc tính của mỗi con người, con người chỉ cảm thấy thực sự có động cơ khi họ hoạt động "cho mình", tức là vì lợi ích, trước hết là lợi ích kinh tế của chính bản thân, sau đó mới vì các mục đích khác. Do đó, quyền sở hữu được coi là một trong những quyền tự nhiên của con người trong xã hội có giai cấp.
Từ những lý giải trên đây, chúng ta có thể đi đến một số nhận định sau:
Một là, trong xã hội có giai cấp, sở hữu tư nhân và kinh tế tư nhân luôn mang trong nó một động lực mạnh mẽ - động lực cá nhân, một thuộc tính tồn tại lâu đài với đời sống con người và xã hội loài người.
Hai là, sự xuất hiện và phát triển của kinh tế tư nhân là một tất yếu, khách quan trong tiến trình phát triển của xã hội loài người. Nó đang tiếp tục phát huy tác đụng trong thời đại ngày nay và sẽ còn tồn tại lâu dài trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội.
Ba là, trong xã hội có giai cấp và trong nền kinh tế thị trường hiện nay, sự phát triển của lực lượng sản xuất không thế tách rời sự phát triển hài hoà giữa hai khu vực kinh tế cơ bản: kinh tế Nhà nước và kinh tế tư nhân. Kinh tế Nhà nước và kinh tế tư nhân luôn gắn bó chặt chẽ, mật thiết với nhau, tạo điều kiện để cùng tồn tại và phát triển. Ở nước ta hiện nay, trong mối quan hệ giữa kinh tế nhà nước và kinh tế tư nhân, kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, quyết định bản chất và định hướng cho sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế, còn kinh tế tư nhân là "chỗ dựa thiết yếu”, "có vai trò quan trọng, là một trong những động lực của nền kinh tế”. Sở dĩ kinh tế tư nhân có vai trò như vậy là vì những lý do sau đây:
Thứ nhất, kinh tế tư nhân tạo ra một khối lượng của cải vật chất to lớn, đóng góp đáng kể vào giá trị thu nhập của toàn bộ nền kinh tế quốc dân. Cũng cần nói thêm rằng, hiện nay, không một quốc gia nào trên thế giới lại coi nhẹ vai trò, vị trí của kinh tế tư nhân.
Thứ hai, trong nền kinh tế thị trường hiện đại, ở các nước có nền kinh tế phát triển cao và hiệu quả, tỷ lệ đóng góp vào tổng sản phẩm quốc dân của khu vực kinh tế tư nhân bao giờ cũng cao hơn khu vực kinh tế Nhà nước.
Thứ ba, kinh tế tư nhân tạo ra động lực phát triển mạnh mẽ, đóng góp ngày càng lớn vào ngân sách Nhà nước, tham gia tích cực và hiệu quả trong việc thực hiện các mục tiêu xã hội.
Thứ tư, ở Việt
Thứ năm, phát triển kinh tế tư nhân là một tất yếu xuất phát từ quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, có tác đụng thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển. Nếu chúng ta chỉ coi kinh tế Nhà nước và kinh tế tập thể là nền tảng mà không đặt kinh tế tư nhân vào đúng vị trí của nó, thì về thực chất, chúng ta vẫn coi sở hữu là mục đích của mọi chính sách. Chúng ta không thể để quan hệ sản xuất vượt quá xa so với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất như trước đây, cũng như không thể "ép" kinh tế Nhà nước và kinh tế tập thể phải có tiềm lực lớn hơn kinh tế tư nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong khi chúng chưa đủ khả năng làm điều đó một cách hiệu quả.
Chúng ta không thể phủ định những mặt tích cực của kinh tế tư nhân đối với sự phát triển nền kinh tế - xã hội của nước ta trong những năm qua. Tuy nhiên, cũng phải thấy được những hạn chế nhất định trong quá trình phát triển của kinh tế tư nhân, như tính chất tự phát, tình trạng vô Chính phủ trong sản xuất kinh doanh, tình trạng không chấp hành nghiêm luật pháp... Vì vậy, cần phải đánh giá một cách khách quan, công bằng sự phát triển của kinh tế tư nhân, chống khuynh hướng đề cao quá mức dẫn đến tuyệt đối hoá vai trò của kinh tế tư nhân.
Phát triển kinh tế tư nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một xu thế khách quan. Tuy nhiên, để đưa kinh tế tư nhân phát triển đúng quỹ đạo, đúng định hướng xã hội chủ nghĩa lại là một nhiệm vụ hết sức phức tạp, lâu đài và khó khăn. Kinh tế tư nhân chỉ có thể phát triển đúng định hướng xã hội chủ nghĩa khi Đảng và Nhà nước có chính sách và biện pháp quản lý phù hợp, không làm mất động lực phát triển của nó, nhưng cũng không để cho nó vận động một cách tự phát, ngoài vòng pháp luật. Nếu không đảm bảo sự phát triển hài hòa, cân đối giữa các thành phần kinh tế có thể dẫn đến những hệ quả về chính trị và xã hội khó lường.
Để nền kinh tế nhiều thành phần, nhất là kinh tế tư nhân phát triển đúng định hướng xã hội chủ nghĩa, Nhà nước không những phải vận dụng các công cụ kinh tế, pháp luật để quản lý, mà còn phải có thực lực kinh tế. Vì, nếu kinh tế nhà nước không có thực lực, không phát triển mạnh mẽ, thì sẽ rất khó khăn trong việc phát huy vai trò chủ đạo và thực hiện chức năng định hướng xã hội chủ nghĩa. ở đây, vai trò quản lý và điều hành của Nhà nước xã hội chủ nghĩa là đặc biệt quan trọng, là một điều kiện tiên quyết trong định hướng sự phát triển của kinh tế tư nhân. Kinh tế Nhà nước, như Đảng ta khẳng định, không chỉ giữ vai trò chủ đạo, mà còn "là lực lượng vật chất quan trọng để Nhà nước định hướng và điều tiết nền kinh tế, tạo môi trường và điều kiện thúc đẩy các thành phần kinh tế cùng phát triển" (3).
Như vậy, chúng ta chủ trương khuyến khích phát triển kinh tế tư nhân, đồng thời cũng phải đảm bảo thực hiện định hướng xã hội chủ nghĩa của kinh tế tư nhân. Đây là vấn đề khá mới mẻ, cho nên chúng ta cần tiếp tục nghiên cứu, tổng kết thực tiễn, đổi mới tư duy về phát triển kinh tế tư nhân trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Trước hết, chúng ta cần phải tập trung nghiên cứu sâu sắc và đầy đủ về mặt lý luận việc phát triển kinh tế tư nhân trên con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay dựa trên cơ sở khái quát, tổng kết kinh nghiệm thực tiễn phát triển kinh tế tư nhân trong 20 năm đổi mới để có định hướng và chính sách phát triển đúng đắn, phù hợp. Đồng thời, cần phải xây dựng và hoàn thiện các cơ chế, chính sách, hệ thống pháp luật nhằm đảm bảo đầy đủ hành lang pháp lý, tạo điều kiện cho kinh tế tư nhân phát triển, nâng cao và tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước kết hợp với việc phát huy tất hơn nữa vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội khác trong hệ thống chính trị đối với sự phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa của kinh tế tư nhân. Không ngừng đổi mới mạnh mẽ kinh tế Nhà nước để phát huy vai trò chủ đạo và định hướng của nó trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Tóm lại, nếu chúng ta có những nỗ lực cả trong nhận thức và hành động, thì sự phát triển của kinh tế tư nhân sẽ diễn ra đúng hướng và phát huy hiệu quả tối đa, qua đó góp phần củng cố thêm niềm tin của toàn dân đối với sự lãnh đạo của Đảng, đồng thời góp phần phát triển lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội, bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa.
(1) Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2001, tr.86.
(2) Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006, tr.83.
(3) Đảng Cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006, tr.83.
